In het depot van de Draiflessen Collection bevindt zich een groot aantal objecten en documenten uit de collectie en het archief die een bijzonder verhaal vertellen, gaten in onze kennis vullen of een belangrijke ontdekking vormen. In de reeks “LIEVELINGSSTUKKEN” worden in een willekeurige volgorde telkens enkele van deze schatten opgedolven en samen met hun verhalen gepresenteerd. Dit jaar stellen de medewerkers uit archief en collectie een selectie van hun lievelingsstukken aan ons voor. 

De figuur Onkel Canterbumm is onlosmakelijk verbonden met het tijdschrift “CANTERBUMM erzählt Euch was”. Dit “C&A-bulletin voor zijn kleine vrienden en klanten”, dat zich voornamelijk richtte op schoolgaande kinderen en hun families, lag in de jaren dertig en vijftig iedere maand op de inpaktafel van de C&A-filialen klaar voor de klanten en hun kinderen. Het tijdschrift verscheen eerst van september 1936 tot het begin van de Tweede Wereldoorlog in september 1939. De uitgever was C&A Brenninkmeyer in Berlijn. Het kindertijdschrift, dat al voor de oorlog populair was, werd van januari 1951 tot in 1957 opnieuw gedrukt door het nu in Düsseldorf gevestigde bedrijf. 

Aan de hand van de reclamefiguur Onkel Canterbumm geeft de presentatie de bezoeker een kijkje in de werkzaamheden van het archief. Daarbij wordt ingegaan op de opname van de meest uiteenlopende bronnen over Onkel Canterbumm in het archief van de Draiflessen Collection, de behandeling ervan voor het behoud van de oorspronkelijke staat en de ontsluiting met behulp van de databank van het archief. Een archiefwoordenlijst met belangrijke definities uit de archiefwereld is door de hele tentoonstelling te vinden en helpt om de presentatie beter te begrijpen. Hoogtepunten van de presentatie zijn nummers van het kindertijdschrift “Canterbumm erzählt Euch was”, de reclametekenfilm “Komm mit mein Schatz” van illustrator Johannes Maria Schneider (1911–2005) en zijn met de hand getekende ontwerpen voor de illustraties in het tijdschrift.

Wie zou niet graag eens willen weten wat zich achter de schermen van het archief en de collectie van de Draiflessen Collection afspeelt?
De presentatie die nu te zien is in DAS Forum gaat niet alleen over de sympathieke reclamefiguur Onkel Canterbumm en een schenking uit de nalatenschap van Johannes Maria Schneider, maar biedt ook een kijkje in de archiefwerkzaamheden in de magazijn- en depotruimtes van de Draiflessen Collection.

Het parcours begint met een van de kernstukken van de collectie: de reclametekenfilm “Komm mit mein Schatz” uit 1934, waarvoor Johannes Maria Schneider de ontwerpen maakte. Samen met enkele originele tekeningen kwam deze film in 2015 als schenking naar Draiflessen. Draiflessen wist niet alleen de originele filmrol voor de collectie te verwerven, maar ook de cels die als sjabloon dienden voor de filmstroken. Omdat deze oude filmmedia natuurlijk erg kwetsbaar zijn en niet op moderne apparaten kunnen worden afgespeeld, moesten ze eerst worden gedigitaliseerd. Daardoor is het niet alleen mogelijk om de film te vertonen, maar ook om deze digitaal te archiveren.

Nadat de film gedigitaliseerd was en dus in het “digitale archief” in ieder geval inhoudelijk voor het nageslacht behouden bleef, moest ook het originele filmmateriaal worden geconserveerd. Daarvoor moest eerst worden gekeken naar het dragermateriaal, want daarvan hingen de omstandigheden af waaronder het duurzaam kon worden opgeslagen. Hoe gaat dat in zijn werk?

De medewerkers van het archief en de collectie zijn zelf meestal archivaris of kunsthistoricus en daarom is externe restauratie-expertise vaak heel nuttig. Restauratoren zijn eveneens gespecialiseerd in de verschillende genres en materialen, zoals papier, hout, metaal, schilderkunst, film en fotografie. Filmrollen van jongere datum, foto’s en grammofoonplaten worden doorgaans bewaard in een speciaal daarvoor geklimatiseerde ruimte met een gemiddelde temperatuur van 18 °C, een relatieve luchtvochtigheid van 45% en, zoals in elke magazijn- en depotruimte in Draiflessen, voor de brandveiligheid een zuurstofarme atmosfeer met 15% O2. Deze toestand wordt gecontroleerd met behulp van digitale meetapparatuur, maar ook met een analoog apparaat voor het meten en registreren van de luchttemperatuur en de relatieve luchtvochtigheid, de zogenaamde thermohydrograaf.

Voor de historische filmrollen is er nog een aparte koelkamer in deze depotruimte, waar de temperatuur slechts 12 °C bedraagt. Dit is bedoeld om de natuurlijke afbraak van het materiaal celluloid sterk te vertragen. Voor de originele filmcels uit de jaren dertig van de vorige eeuw gelden extra voorzorgsmaatregelen. Na een chemische sneltest met difenylamine door de filmrestauratrice bleek dat deze bestaan uit cellulosenitraat - een zelfontbrandend en zeer fragiel materiaal. Ze moesten vervolgens cel voor cel worden omgepakt in archiefdozen van zuurvrij papier, waarin een constante luchtcirculatie gewaarborgd is. Daarnaast was het absoluut noodzakelijk om roestige paperclips en dergelijke te verwijderen, een proces dat “ontijzeren” wordt genoemd. 

De speciaal voor de presentatie ingelijste tekeningen uit de jaren dertig en vijftig van de vorige eeuw zijn een ander hoogtepunt van de presentatie in DAS Forum. Inhoudelijk dienden ze als illustratie van korte verhalen die in de Canterbumm-tijdschriften werden afgedrukt. Je kunt terecht gniffelen om de motieven en verhalen en er kritisch naar kijken, maar ze moeten wel in hun historische context worden gezien. Op aspecten van het gebrek aan politieke correctheid zal hier echter niet nader worden ingegaan, want het gaat in deze bijdrage om de conservering en archivering van de tentoongestelde stukken.

Waar moet men rekening mee houden bij tekeningen op papier? Allereerst zijn al de zuurvrije archiefdozen en -mappen genoemd. Dat papier zuur bevat, is een gevolg van het productieproces en enkele chemische additieven in de lijming, die op den duur het papier aantasten. Een probleem is dus dat historische documenten of tekeningen zelf niet zuurvrij zijn, wat betekent dat ze separaat en onder constante klimatologische omstandigheden moeten worden opgeslagen. Idealiter ligt de temperatuur in de ruimte tussen de 20 en 22 °C en de relatieve luchtvochtigheid tussen de 50 en 55%. Het is essentieel om niet alleen metalen bevestigingsmaterialen maar ook alle soorten plakband te verwijderen, omdat die op den duur extra schade kunnen toebrengen aan het papier. Ook plastic verpakkingen of beschermhoesjes zijn taboe, omdat daarin een microklimaat kan ontstaan – de perfecte voedingsbodem voor schimmels. Bovendien veroorzaken de weekmakers in kunststoffen blijvende schade aan het papier. De originele tekeningen voor “Canterbumm erzählt Euch was:…” werden voor de presentatie in passe-partouts geplaatst en vrijwel contactvrij bevestigd, zodat ze na afloop van de presentatie goed voorbereid zijn voor langdurige archivering in het depot. Kleinere verontreinigingen zijn door de papierrestauratrice met een zeer fijn gum verwijderd. Om nieuwe verontreinigingen te voorkomen, zijn een schone omgeving en vooral schone handen noodzakelijk. Katoenen handschoenen worden niet aanbevolen voor het hanteren van papier, omdat de vezels van de handschoenen aan het papier kunnen blijven hangen. Bovendien geven ze simpelweg geen goede grip. Een alternatief zijn handschoenen van nitril of latex om afzettingen van zweet, vuil en lichaamsvet op het papier te voorkomen (vaak worden vingerafdrukken pas na jaren zichtbaar op archiefstukken of kunstwerken). Tot slot zijn de tekeningen behoedzaam ingelijst. Om verbleking en verkleuring te voorkomen, werd de lichtintensiteit van de tentoonstellingslampen ingesteld op 50 lux.

De kindertijdschriften van de goedmoedige reclamefiguur Onkel Canterbumm uit de jaren dertig en vijftig zijn al jaren lievelingsstukken van de medewerkers in het archief van de Draiflessen Collection. Toen in 2015 een serie originele tekeningen van graficus Johannes Maria Schneider (1911–2005) als schenking in Mettingen binnenkwam, was de vreugde dan ook groot. Een archief is een instelling voor het bewaren van historische documenten van blijvende waarde. Landen, steden, kerken en vaak ook commerciële bedrijven zetten archieven op om de veelal schriftelijke sporen van hun verleden veilig te stellen.   

De originelen afkomstig van de tekentafel van de in Mettingen geboren graficus Johannes Maria Schneider werden na ontvangst eerst in zuurvrije archiefmappen gedaan, wat in vaktaal “ompakken” wordt genoemd. Vervolgens werden ze in het archiefmagazijn van de Draiflessen Collection onder constante klimatologische omstandigheden bewaard, zodat hun originele staat zo lang mogelijk behouden blijft. Het veilig bewaren van documenten, foto’s, geluidsdragers en filmrollen behoort tot de taken van de archieven. Beschadigde objecten worden behoedzaam gerestaureerd en voorbereid voor hun opslag in het archiefmagazijn – bijvoorbeeld door het verwijderen van enigszins roestende paperclips. Daarnaast wordt ook de archivering van digitale data steeds belangrijker door de grote verscheidenheid aan bestandsformaten en opslagmedia.

Informatie over de Canterbumm-documenten is opgenomen in de archiefdatabank. Tot die informatie behoren de titel, een beschrijving van de inhoud en zogenaamde trefwoorden. Door te zoeken op trefwoord kunnen documenten vervolgens gericht worden teruggevonden. Een archiefdatabank vormt de toegang tot de in het archief bewaarde documenten. De zoekfuncties van de databank maken het gemakkelijker om documenten te vinden met behulp van verschillende zoekcriteria. Daarbij wordt het aantal relevante documenten bijvoorbeeld beperkt door het gebruik van trefwoorden en categorieën.

Zonder het archief van de Draiflessen Collection was de reclamefiguur Onkel Canterbumm vandaag de dag misschien in vergetelheid geraakt. De bestudering van historische documenten is een belangrijke voorwaarde voor de herinnering aan het verleden. Daarom heeft de Draiflessen Collection in 2017 een uitgave in de reeks “OPEN UP!” aan de reclamefiguur gewijd en de kindertijdschriften als tijdsdocumenten belicht. Bij de bestudering van de documenten in een archief worden sporen uit het verleden vanuit het perspectief van het heden vergeleken en geïnterpreteerd. Net als bij een puzzel ontstaat zo een nieuwe totaalindruk op basis van afzonderlijke aanknopingspunten.